भांडवल उभारणीची बाह्य साधने
(External Sources of Capital raising)
सभासदांव्यतिरिक्त जो पैसा बाह्य व्यक्ती किंवा वित्तीय संस्थाकडून अथवा शासनाकडून उभारला जातो. त्याला भांडवल उभारणीचे बाह्य साधने/ कर्जाऊ भांडवल असे म्हणतात. असे भांडवल उभारण्यासाठी सहकारी संस्थेला निबंधकाची परवानगी आवश्यक असते.
१) बिगर सभासदांच्या ठेवी (Non Members Deposits) : सहकारी संस्था ह्या बिगर सभासदांकडून ठरावीक व्याजदराने ठेवी गोळा करू शकतात. अशा ठेवी एक वर्ष ते दहा वर्ष मुदतीसाठी स्वीकारल्या जातात. अशा मार्गाने भांडवल उभारणी करतांना सहकारी संस्थांना निबंधकाची परवानगी घ्यावी लागते. सहकारी संस्था पुढील प्रकारच्या ठेवी स्वीकारतात. उदा. चालू ठेव, बचत ठेव, मुदत ठेव, पुनरावर्ती ठेव व इतर ठेवी इत्यादी.
१) बचत ठेवी (Saving Deposits) :
या ठेवी सर्वसामान्य व्यक्तींना पगारदार,कामगार आणि मध्यमवर्गीय लोकांना उपयुक्त असतात. लोकांना बचत करण्यासाठी प्रोत्साहन देणे हा या ठेवीमागील हेतू असतो. अशा ठेवीची वैशिष्ट्ये पुढीलप्रमाणे आहेत.
१) बचत खाते छोटी रक्कम बँकेत ठेवून उघडता येते. उदा. रु. १०० ते ५०० बँकेत जमा करुन खाते सुरू करता येते.
२) बचत खाते सुरू ठेवण्यासाठी त्यामध्ये ठरावीक रक्कम शिल्लक ठेवणे आवश्यक आहे.
३) पैसे काढण्यासाठी धनादेश व स्लिप भरून बचत खात्यातून रक्कम काढता येते. बचत ठेव खात्यातून रक्कम काढण्यावर काही बंधने आहेत. रु. ५०,००० पेक्षा जास्त व्यवहारासाठी पॅनकार्डची आवश्यकता असते. बचत खात्यामध्ये ठराविक व्यवहारापेक्षा जादा व्यवहार केल्यास बँक सेवा शुल्क आकारते.
४) बचत ठेवीवर अधिविकर्ष सवलत मिळत नाही. मात्र धनादेश, ए.टी.एम कार्ड, नेट बँकिंग, मोबाईल बँकिंग, एन.इ .एफ.टी अशा अनेक सुविधा उपलब्ध होतात.
५) बचत ठेवीवर ठरावीक दराने साधारणत: ४ ते ५ टक्के वार्षिक व्याज दिले जाते. असे व्याज महिन्यातील जी शिल्लक रक्कम असते त्यावर दिले जाते.
६) बचत ठेवीतून रक्कम काढण्याच्या बाबतीत काही बंधने असल्यामुळे बचत ठेवीतील रक्कम कर्जदाराला कर्जे देण्यासाठी किंवा इतर ठिकाणी फायदेशीर गुंतवणुकीस उपयुक्त ठरते.
७) बचत खात्याला नामनिर्देशन करण्याची सोय उपलब्ध असते.
२) चालू ठेवी : (Current Deposits) :
या ठेवी व्यापारी व व्यावसायिकांना उपयुक्त असतात. व्यावसायिकांचे सर्व आर्थिक व्यवहार सुलभ रितीने करता यावेत, यासाठी विविध सुविधा पुरविणे हा या ठेवीमागील मुख्य हेतू असतो. या ठेवीचे वैशिष्ट्ये पुढीलप्रमाणे आहेत.
१) चालू खाते व्यवसाय संस्था, कंपनी किंवा संस्थेच्या नावाने उघडले जाते. वैयक्तिक नावाने हे खाते उघडले जात नाही.
२) चालू ठेवीत दैनंदिन व्यवहारात कितीही वेळा रक्कम ठेवता व काढता येते. या खातेधारकाला खात्यातून चेकद्वारे रक्कम केव्हाही काढता येते.
३) हे खाते उघडल्यानंतर खातेदाराला पैसे भरण्याच्या पावतीचे पुस्तक, धनादेश पुस्तक दिले जाते. चालू ठेवीदाराला दरमहा त्याच्या खात्याचा तपशील (विवरणपत्र) मिळते.
४) चालू ठेवीवर काही अटी व शर्तीवर बँक अधिविकर्ष सवलत देते.
५) या ठेवीतून कोणत्याही दिवशी, कितीही रक्कम बँकेतून खातेदाराला द्यावी लागत असल्यामुळे अशा ठेवीमध्येजमा असलेली रक्कम कर्जे देण्याकरिता बँकेला उपयुक्त ठरत नाही. त्यामुळे अशा ठेवीवर काही बँका व्याज देत नाही अथवा दिल्यास काही बँका अत्यल्पदराने व्याज देतात.
६) चालू ठेव खाते सुरू ठेवण्यासाठी त्यामध्ये ठरावीक रक्कम शिल्लक ठेवणे आवश्यक आहे.
७) धनादेश, हुंडी, ड्रॉफ्टस, लाभांश अधिपत्रे इत्यादी चालू खात्यामध्ये जमा करता येतात.
३) मुदत ठेवी (Fixed Deposits) :
लोकांकडील असणारी जादा शिल्लक रक्कम बँकेतील या खात्यामध्ये ठेऊन अधिक व्याज मिळविण्याच्या उद्देशाने मुदत ठेव खाते उघडले जाते आणि निश्चित रक्कम विशिष्ट कालावधीसाठी ठेवली जाते. अशा ठेवींना ‘मुदत ठेवी’ असे म्हणतात. या ठेवीची वैशिष्ट्ये पुढीलप्रमाणे आहेत.
१) विशिष्ट कालावधीसाठी ठेवलेल्या मुदत ठेवीतून खातेदाराला मुदत संपल्याशिवाय रक्कम काढता येत नाही. मुदत ठेव खात्यात विशिष्ट रकमेचा भरणा एकदाच म्हणजेच खाते सुरु करतांना केला जातो.
२) मुदत ठेवीवरील व्याजदर जास्त असून अशा ठेवीवरील व्याज हे दरमहा, तिमाही, सहामाही, वार्षिक किंवा मुदत संपल्यावर यांपैकी कोणत्याही एका पद्धतीने दिले जाते.
३) मुदत ठेवीदार बँकेला पूर्वसूचना देऊन मुदत ठेवीची संपूर्ण रक्कम मुदतीपूर्वी काढू शकतो. परंतु अशा परिस्थितीत जेवढ्या कालावधीसाठी रक्कम या खात्यात ठेवली असेल तो कालावधी लक्षात घेऊन बँकेच्या नियमानुसार मुदत ठेवीवर व्याज दिले जाते.
४) मुदत ठेवीदाराला बॅंकेमार्फत मुदत ठेव पावती दिली जाते. धनादेश पुस्तक किंवा पासबुक दिले जात नाही.
५) मुदत ठेव पावती ही कोणत्याही व्यक्तीला हस्तांतर करता येत नाही किंवा ती इतरांना विकता येत नाही.
६) मुदत ठेवीचा कालावधी पूर्ण झाल्यानंतर बॅंक मुदत ठेवीदाराला ठेवीची रक्कम व्याजासह देते.
७) मुदत ठेवीवर तात्पुरती आर्थिक अडचण दूर करण्याकरिता मुदत ठेव पावती बॅंकेकडे तारण ठेवून त्यावर कर्ज काढता येते. या कर्जावर नियमानुसार योग्य दराने व्याज बॅंकेला द्यावे लागते.
८) मुदत संपल्यानंतर हे खाते बंद होते.मुदत ठेवीचा कालावधी पूर्ण झाल्यावर ठेवीच्या नियम व अटीनुसार मुद्दल व व्याज ठेवीदाराला दिले जाते.
४) पुनरावर्ती ठेवी (Recurring Deposits) :
ज्या ठेवीत दरमहा विशिष्ट रक्कम विशिष्ट कालावधीसाठी संचित करण्यात येते अशा ठेवीस पुनरावर्ती /आवर्ती / संचित ठेव असे म्हणतात. नियमितपणे लोकांना बचतीची सवय लावणे, ठेवीदाराला नियोजित कारणांसाठी या ठेवीचा उपयोग व्हावा हा या ठेवीमागील हेतू असतो. या ठेवीत विशिष्ट अंतराने रक्कम जमा करतात .एक वर्ष ते पाच वर्ष मुदतीसाठी हे खाते उघडता येते.अशा ठेवीची वैशिष्ट्ये पुढीलप्रमाणे आहेत.
१) अशा ठेवीमध्ये लहान रक्कम दरमहा ठेवली जाते. उदा. रुपये शंभर किंवा जास्त
२) पुनरावर्ती ठेवीमध्ये एकदा भरावी लागणारी रक्कम निश्चित झाल्यानंतर ती दरमहा ठरावीक कालावधीकरिता नियमितपणे भरावी लागते.
३) या ठेवीचा व्याजदर बचत ठेवी पेक्षा आधिक परंतु मुदत ठेवीपेक्षा तुलनेने कमी असतो.
४) पुनरावर्ती ठेवीचा ठरावीक कालावधी पूर्ण होण्यापूर्वी व्याज दिले जात नाही.
५) जर पुनरावर्ती ठेवीदाराने या ठेवीमध्येदरमहा भरावा लागणारा ठेवीचा हप्ता बंद केला तर त्याला सदर ठेवीची मुदत संपल्यानंतर भरलेली रक्कम तसेच त्यावरील व्याज बॅंकेमार्फत परत मिळते .
६) पुनरावर्ती ठेवीदार त्याच्या चालू ठेवीमधून किंवा बचत ठेवीतून ठरावीक रक्कम दरमहा नियमितपणे पुनरावर्ती ठेवीमध्ये वर्ग करण्याची सूचना खातेदार बॅंकेला देऊ शकतो.
७) कोअर बॅंकींग पद्धतीनुसार दरमहाचा पुनरावर्ती ठेवीचा हफ्ता बॅंकेच्या कोणत्याही शाखेत भरता येतो.
८) ठेवीदार त्याची तात्पुरती पैशाची गरज दूर करण्याकरिता या ठेवीत जमा झालेल्या रकमेवर जास्तीत जास्त ९०%पर्यंत कर्ज काढू शकतो.
५) इतर ठेवी (Other Deposits) :
सदर ठेवीत दररोज विशिष्ट रक्कम संचित करण्यात येते .यात भरावी लागणारी रक्कम निश्चित झाल्यानंतर ती दररोज नियमितपणे या ठेवीत भरावी लागते ठेवीची मुदत पूर्ण झाल्यानंतर ठेवीत जमा झालेली रक्कम त्यावरील व्याजासह दैनंदिन ठेवीदाराला दिली जाते. याशिवाय दामदुप्पट ठेवी, सणासुदीच्या ठेवी, पिग्मी ठेवी, मृत्युंजय ठेवी, धनवर्धिनी ठेव ,इत्यादी
ठेवी विशेषतः पतपुरवठा संस्था व सहकारी बँकामार्फत स्वीकारल्या जातात . अशी खाती स्वीकारताना के. वाय. सी . नियमावलीचे पालन करणे आवश्यक आहे . अशी खाती नियमित करण्यासाठी संस्थेला या संदर्भात सहकार खात्याने वेळोवेळी दिलेल्या सूचना, मार्गदर्शक तत्त्वे व आदेशाचे पालन करणे आवश्यक असते.